پزشکی به زبان ساده: کم‌خونی

کم‌خونیوضعیتی است که در آن یک فرد، تعداد کافی گویچه سرخ برای رساندن اکسیژن به بافت‌هایش ندارد. کم‌خونی ممکن است باعث احساس خستگی در یک فرد شود.

کم‌خونی علل اشکال مختلفی دارد که هر یک دلایل خودشان را دارند. کم‌خونی می‌تواند موقتی یا بیماری‌ای مزمن باشد، خفیف باشد یا شدید.

کم‌خونی را باید از نظر پزشکی حتما بررسی کرد، چون کم‌خونی می‌تواند نشانه‌ای از یک بیماری جدی باشد. درمان کم‌خونی می‌تواند خیلی ساده با خوردن داروهای مکمل صورت بگیرد یا نیازمند اقدامات درمانی پیچیده باشد. از برخی از اشکال کم‌خونی با تغذیه سالم می‌توان پیشگیری کرد.

در این پست من کلیاتی در مورد کم‌خونی را با شما در میان می‌گذارم و در پست‌های بعدی روی هر یک از اشکال کم‌خونی متمرکز می‌شوم.

علایم کم‌خونی:

- خستگی

- پوست رنگ‌پریده

- ضربان قلب سریع یا نامنظم

- تنگی نفس

- درد سینه

- گیجی

- مشکلات شناختی

- انتهای دست و پای سرد

- سردرد

می‌بینید که کم‌خونی انبوهی از اعلایم غیراختصاصی می‌تواند داشته باشد، در شکل خفیف یک بیمار ممکن است متوجه هیچ از این علایم نشود، اما در اشکال شدید، شدت علایم بیشتر می‌شوند.

تقسیم‌بندی کم‌خونی:

کلا علل کم‌خونی را می‌توانیم به سه دسته تقسیم کنیم:

- بدن شما تعداد کافی گویچه سرخ نمی‌سازد.

- گویچه‌های سرخ بدن شما به علت خونریزی آشکار یا مخفی از جایی از دست می‌روند.

- بدن شما گویچه‌های سرخ را به علتی تخریب می‌کند.

مختصری در مورد گویچه‌های سرخ:

بدن سه نوع گویچه خونی دارد: گویچه‌های سفید که با عفونت‌های مبارزه می‌کنند، پلاکت‌ها که به تشکیل لخته‌ها کمک می‌کنند و گویچه‌های سرخ که اکسیژن را در بدن حمل می‌کنند.

گویچه‌های سرخ ماده‌ای به نام هموگلوبین دارند، پروتئینی حاوی آهن که رنگ سرخ خون ناشی از همین ماده است. هموگلوبین است که اکسیژن را از ریه‌ها به سایر نقاط بدن حمل می‌کند و دی اکسید کربن را از سایر اعضا به ریه می‌برد.

گویچه‌های سرخ به صورت مرتب در مغز استخوان ساخته می‌شوند، مخ استخوان، یک ماده سرخ و با قوام اسفنجی است که در حفره‌هایی در داخل استخوان‌های بزرگ قرار دارد.

برای اینکه بدن قادر به تولید گویچه‌های سرخ باشد باید به مواد اولیه‌ای مثل آهن، ویتامین B12، فولات و مواد مغذی دیگر دسترسی داشته باشد.

علل کم‌خونی

در بالا کم‌‌خونی را به سه دسته بزرگ تقسیم کردیم، در اینجا به فهرست علل کم‌‌خونی را به صورت مشروح‌تری می‌آوریم:

- کم‌خونی ناشی از فقر آهن:اگر بدن شما به آهن دسترسی نداشته باشد، کم‌خون می‌شوید. حالا این کمبود آهن ممکن است دلایل مختلف داشته باشد، مثلا خانم‌ها ممکن است به علل پریودهای شدید، مقدار زیادی خون از دست بدهند و به تناسب آن مقدار زیادی از آهن بدنشان دفع شود و آهن دریافتی آنها کفاف این نقصان را نکند. شخص دیگری ممکن است به علت زخمی در دستگاه گوارش یا سرطان دچار این کمبود شود، حتی یک پولیپ دستگاه گوارش هم می‌تواند با دفع تدریجی خون باعث فقر آهن و به دنبال آن کم‌خونی شود. استفاده طولانی از آسپرین و داروهای مسکن ضد التهابی غیر استروئیدی مثل ایبوپروفن، دیکلوفناک، مفنامیک اسید و … هم می‌تواند باعث کم‌خونی شوند. اما در خیلی موارد، فقر آهن می‌تواند نتیجه تغذیه نادرست یا مشکل جذب دستگاه گوارش در جذب آهن باشد.

-کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین: بدون فولات و ویتامین B12، مغز استخوان نمی‌تواند تعداد کافی گویچه سرخ بسازد. کمبود این ویتامین‌های می‌تواند به خاطر تغذیه نادرست رخ دهد، در بعضی از افراد هم علیرغم تعذیه درست، دستگاه گوارش قادر به جذب مقدار کافی این ویتامین‌ها نیست.

- کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن:بعضی از بیماری‌های مزمن مثل سرطان، ایدز، آرتریت روماتوئید، بیماری کرون و سایر بیماری‌های التهابی مزمن، با ساخت گویچه‌های سرخ تداخل ایجاد می‌کنند و باعث کم‌خونی می‌شوند. یکی از علل شایع کم‌خونی، نارسایی کلیه است.

- آنمی آپلاستیک: این شکل از کم‌خونی نادر است اما تهدیدکننده زندگی محسوب می‌شود. در این شکل از کم‌خونی مغز استخوان از کار می‌افتد و نمی‌تواند گویچه سرخ بسازد. عفونت‌ها، داروها و بیماری‌های خودایمنی می‌توانند باعث آنمی آپلاستیک شوند.

- کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مغز استخوان: در شمار متنوعی از بیماری‌های خونی  مثل لوسمی و سندرم میلودیسپلازی هم کم‌خونی داریم. این کم‌خونی می تواند ناچیز یا شدید باشد. از سایر بیماری‌های این رده می‌توانیم به میلوم مالتیپل، اختلالات میلوپرولیفراتیو و لنفوم اشاره کنیم.

(از واژه‌های ناآشنا نهراسید، بعدا به سادگی در مورد آنها صحبت خواهیم کرد!)

- آنمی ناشی از همولیز: ممکن است کارخانه خون‌سازی بدن دسترسی به مواد اولیه لازم داشته باشد، هیچ مشکلی هم در فرایند تولید نداشته باشد و صادرات گویچه سرخش طبیعی باشد، اما محصولاتی که بیرون می‌فرستد به دلایلی خیلی زود تخریب شوند. این شکل از کم‌خونی می‌تواند ارثی یا اکتسابی باشد.

- آنمی سلول داسی: در این شکل از بیماری، گویچه سرخ شکل و ظاهر طبیعی ندارد و داسی شکل می‌شود. این شکل نامتقارن باعث می‌شود، که گویچه سرخ زودتر از موعد، تخریب شود.

- تالاسمی:یکی از مهم‌ترین دلایل کم‌خونی در کشور ما

تاریخچه

این قسمت شاید برای دسته‌ای از خواننده‌ها که بیشتر مشتاق دانستن حواشی و تاریخچه پدیده‌های علمی هستند، جالب باشد.

من در رشته پست‌های «پزشکی به زبان ساده» هر جا مقدور باشد برای تلطیف بحث و جذاب کردنش، تاریخچه رویدادها را هم ذکر می‌کنم، خواندن این بخش حتی برای پزشکان هم می‌تواند جالب باشد:

نخستین بار، یک زیست‌شناس هلندی به نام خان شوامردام، متوجه گویچه‌های سرخ شد. در سال ۱۶۵۸، او در حال بررسی خون یک قورباغه با میکروسکوپ‌های اولیه این روزگار بود که گویچه‌های سرخ دید.

به صورت جداگانه، سال‌ها بعد، در سال ۱۶۷۴، شخص دیگری به نامآنتونی فنلیونهوک، بار دیگر متوجه گویچه‌های سرخ شد و آنها را توصیف کرد: ۲۵ هزار بار کوچک‌تر از یک دانه شن!

در سال ۱۹۰۱،کارل لنداشتینر، بود که برای اولین بار سه شکل اصلی گروه خونی را کشف کرد.

در سال ۱۹۵۹، با روش کریستالوگرافی با اشعه ایکش،دکتر مکس پروتز، ساختمان هموگلوبین را کشف کرد.

نکته جالب: کهن‌ترین خون!

آیا می‌دانید که قدیمی‌ترین و ماندگارترین خونی که از یک انسان به جا مانده در کجا کشف شده است؟

در سال ۲۰۱۲، در پیکر یک مرد یخی که در سال ۳۲۵۵ قبل از میلاد می‌زیست، سلول‌های خونی سالم کشف شد! این مومیای در سال ۱۹۹۱ در یک منطقه مرزی بین اتریش و ایتالیا کشف شده بود.

در انتها توصیه می‌کنم، این پست یک پزشک را برای آگاهی از جنبه‌های تاریخی و اسطوره‌ای انتقال خون بخوانید:

نگاهی به تاریخچه انتقال خون